Kupcy, handlarze, przemysłowcy

Rozwój gminy żydowskiej w Lesznie w XVII wieku spowodował wzrost znaczenia żydowskich kupców w pośrednictwie i eksporcie towarów. Właściciele miasta swoje plany rozbudowy grodu związali między innymi z ożywieniem handlu krajowego i zagranicznego. Dzięki korzystnym przywilejom dla Żydów, Leszno szybko stało się największym obok Poznania centrum handlowym w Wielkopolsce. Po trudnym okresie wojen ze Szwecją, już w 1668 roku, leszczyńscy Żydzi stanowili na jarmarkach w Lipsku najliczniejszą po Żydach z Pragi, Hamburga i Halberstadtu grupę handlarzy. Także w latach następnych odgrywali tam – wraz z Żydami z Poznania i Kalisza – rolę głównych reprezentantów polskiego kupiectwa. Żydzi z Leszna uczestniczyli również w jarmarkach we Wrocławiu, Frankfurcie nad Odrą, Toruniu, Gdańsku, Brodach i w Jarosławiu, zyskując coraz większe wpływy na środkowo-europejskich rynkach.

Widok Wrocławia od strony południowej. Miasto otoczone jest systemem umocnień w postaci wałów, murów, bastionów i bram. Naturalną barierę stanowi także koryto rzeki Odry, nad którą przerzucono kilka mostów. W obrębie murów znajduje się gęsta zabudowa, ponad którą górują wieże kościołów, ratusza i zamku. W głębi, z prawej strony widoczna jest katedra na Ostrowie Tumskim. Nad panoramą umieszczono szarfę z nazwą miejscowości w języku łacińskim i niemieckim: WRATISLAUIA Bresslaw. Na szarfę nałożono owalną  tarczę z herbem Wrocławia.
Matthäus Merian, Panorama Wrocławia, 1650 r.; https://eloblog.pl/polskie-miasta-na-starych-panoramach (domena publiczna)

Kupcy z Leszna handlowali wełną, suknem, jedwabiem, zbożem, skórami, futrami, saletrą, solą, przyprawami korzennymi i wyrobami metalowymi. Pod koniec XVII wieku handel zagraniczny stał się jedną z głównych dziedzin ich gospodarczej działalności.

Panorama Torunia od strony południowej z widoczną Wisłą i mostem łączącym dwa brzegi. Po rzece płynie kilka łodzi żaglowych, kolejne przycumowane są do nabrzeża. Miasto otoczone jest wysokimi murami obronnymi z bramami i bastionami. Najważniejsze budowle: ratusze, kościoły, klasztory i bramy oznaczono literami. Legenda z opisami znajduje się w lewym dolnym narożniku ryciny. Nad wizerunkiem umieszczono szarfę z nazwą miejscowości w języku niemieckim: Toruń (THORN). W prawym górnym narożniku owalną tarczę z herbem miasta.
Christian Daniel Pietesch, Panorama Torunia, 1684 r.; https://polona.pl/item/thorn,ODM2MDUxNzU/ (domena publiczna)

Pierwsza połowa XVIII wieku był dla leszczyńskich Żydów okresem wzmożonej aktywności. Poza tradycyjnymi jarmarkami odwiedzali także Litwę, Prusy, Mołdawię, Rosję, Turcję i Persję. Mieli udział w handlu perłami, biżuterią i drogimi kamieniami. Z Mołdawii sprowadzali bydło, sprzedawane następnie na Śląsk i do Niemiec. W Toruniu zbywali zboże i sukna produkowane w Lesznie, a w Petersburgu sukna pochodzące z Saksonii.

W epoce stanisławowskiej coraz częstszym zjawiskiem stało się łączenie działalności kupieckiej z przyjmowaniem w branży włókienniczej roli nakładców, zlecających produkcję rzemieślnikom. Żydzi z Leszna jako jedni z pierwszych w Polsce, już od 1747 roku, oddawali wełnę miejscowym sukiennikom, a wytwarzane przez nich materiały sprzedawali w portach bałtyckich i na wschodnich rynkach dawnej Rzeczypospolitej. Ich domeną stał się także przemysł konfekcyjny. W 1790 roku 62 żydowskich kupców zajmowało się hurtowym handlem wyrobami manufakturowymi, a 200 utrzymywało się z pośrednictwa. W tym samym czasie w Lesznie odnotowano tylko 1 pośrednika chrześcijanina.

Rycina przedstawia wnętrze warsztatu sukienniczego. Przy dwóch krosnach siedzą tkacze. Trzeci mężczyzna, z laską założoną na ramię, stoi w drzwiach i przygląda się ich pracy. O krosno z prawej strony opiera się kot próbujący złapać czółenko tkackie. Na podłodze stoi kołowrotek i szpularz z nawiniętą nicią. Obok leżą rozłożone książki. Światło do pomieszczenia wpada przez kwadratowe okno z lewej strony. Na ścianie wiszą przyklejone instrukcje i ogłoszenia.
William Hogarth, W warsztacie sukienniczym, XVIII w.; https://picclick.co.uk/Thomas-Cook-after-W-Hogarth (domena publiczna)

W 1793 roku handlem i obrotem pieniężnym zajmowało się 328 leszczyńskich Żydów, a w 1798 roku aż 16% mieszkańców wyznania mojżeszowego utrzymywało się z prowadzenia większych przedsiębiorstw handlowych. Na początku XIX wieku przynajmniej 11 prowadziło handel z Rosją, inny specjalizowali się w kontaktach ze Śląskiem i z Brandenburgią. Kolejni zorganizowali na większą skalę przemysł dziewiarski. W 1805 roku żydowscy nakładcy z Leszna zatrudniali około 400 Żydówek w przemyśle koronkarskim. Po wprowadzeniu w 1823 roku zakazu importu do Królestwa Polskiego towarów przemysłowych z Prus i wybuchu wojny celnej, wielu przedsiębiorców – w obliczu kryzysu jaki nastąpił w produkcji sukienniczej – przeniosło się na tereny włączone do Rosji.

W miarę rozwoju przemysłu także w Lesznie Żydzi włączyli się proces industrializacji miasta. Początkowo zakładali mniejsze przedsiębiorstwa, zajmujące się produkcją wyrobów tytoniowych, waty, szczotek i pędzli lub przetwórstwem drewna. Zakłady należące do Simona Josepha Schmucklera, Lippmana Scheyera i Josepha Druckera działały już w latach 40. i 50 XIX wieku. W tym samym okresie powstała fabryka cukierków Josepha Liebenaua i fabryka kiełbas Mendla Köllna, czynna do lat 80. tego stulecia. Na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku bracia Rudolph i Isidor Moll założyli fabrykę sztucznych win, utrzymującą szerokie kontakty handlowe, a około 1867 roku powstała fabryka waty Süsskinda Sternberga.

Widok na zabudowania fabryki pomp przy ulicy Gabriela Narutowicza. Z prawej strony piętrowe budynki fabryczne o ceglanych elewacjach. W głębi stalowa wieża probiercza i komin kotłowni. Po lewej stronie stoi trzykondygnacyjna willa właścicieli. Teren jest ogrodzony metalowym parkanem z bramą wjazdową i furtkami. W sąsiedztwie willi urządzono niewielki ogród obsadzony krzewami i drzewami.
Fabryka pomp Philippa Hannacha, po 1920 r.; https://fotopolska.eu/1345715 (domena publiczna)

W 1868 roku leszczyński kupiec Philipp Hannach założył fabrykę pomp, tworząc najbardziej rozbudowany zespół przemysłowy w mieście. Firma była jednym z najnowocześniejszych przedsiębiorstw tego typu w państwie pruskim. Obok produkcji pomp i sikawek strażackich wykonywano w niej instalacje wodociągowe i odgromowe oraz stalowe mosty drogowe, zajmując się równocześnie ich montażem. Fabryka zatrudniała około 100 pracowników, a jej towary eksportowane były na wielu rynków europejskich. Tradycję zakładu od 1950 roku kontynuuje Leszczyńska Fabryka Pomp.

Fragment zabudowy ulicy Skarbowej. Na pierwszym planie po lewej stronie stoi budynek fabryki odzieżowej i domu handlowego Abrahama Wolffa Goldschmidta. Budynek jest otynkowany, trzykondygnacyjny, z boniowaną elewacją. Przed wejściem do fabryki stoi troje dzieci. W głębi widać gmach Banku Rzeszy. W prawym górnym narożniku pocztówki umieszczono nadruk w języku niemieckim: Leszno w Poznańskiem, ulica Banku Rzeszy (Lissa i. P., Reichbankstrasse).
Fabryka Abrahama Wolffa Goldschmidta, 1915 r.; Muzeum Okręgowe w Lesznie; nr inw. MLH 4245

W latach 70. XIX wieku istniała w Lesznie fabryka cygar Heymanna Pascha i fabryka szczotek Carla Bergmanna, a w latach 80. powstała specjalizująca się w produkcji akcesoriów szewskich fabryka obuwia Juliusa Wolfa Herrnstadta. W 1889 roku zarejestrowano fabrykę odzieży męskiej i chłopięcej Abrahama Wolfa Goldschmidta, której początki sięgają 1841 roku. Od 1907 roku zakład mieścił się w nowym, wielokondygnacyjnym gmachu zbudowanym przy ulicy Skarbowej. W okresie międzywojennym obiekt funkcjonował pod nazwą: A.W. Goldschmdt, Fabryka Odzieży Męskiej i Dziecięcej Skład Sukna i Towarów Tekstylnych, Hurtowania Leszno. W Rynku i przy głównych ulicach działały liczne przedsiębiorstwa handlowe, należące do żydowskich właścicieli.