Nagrobki – macewy

Zwyczaj oznaczania miejsca spoczynku zmarłych i ustawiania na nich kamieni sięga czasów starożytnych. W średniowieczu Żydzi zaczęli traktować kamienne nagrobki jako wyraz czci dla bliskich, którzy przeszli do wieczności. Obecnie wystawienie nagrobka w pierwszą rocznicę śmierci traktowane jest jako nakaz religijny.

Liczba żydowskich płyt nagrobnych stojących w przeszłości na żydowskim cmentarzu w Lesznie jest trudna do oszacowania. Było ich na pewno kilka tysięcy, ale w latach 90. XX wieku odnaleziono niewiele ponad 350, w większości zniszczonych i zachowanych tylko we fragmentach.

Poza tradycyjnymi macewami w formie pionowych płyt wypełnionych tekstem inskrypcyjnym, na cmentarzu występowały także tumby – pokryte bogatą dekoracją nagrobki poziome, przypominające sarkofagi. W XIX wieku pojawiły się nagrobki w kształcie złamanych kolumn, obelisków i pni drzew, a teksty inskrypcyjne coraz częściej były dwujęzyczne, hebrajskie i niemieckie.

Najstarszy nagrobek opisany w wydanej w 1904 roku monografii poświęconej historii leszczyńskich Żydów, pochodził z drugiej połowy XVII wieku i upamiętniał zmarłą w 1667 roku Gütel, córkę asesora rabinackiego Natana.

Kolejne czciły pamięć kantora Benjamina, syna Jeruchama, zmarłego 1 września 1710 roku oraz Mosesa syna Tobiasza, zmarłego 3 maja 1721 roku. Najstarszy odnaleziony przez pracowników Muzeum Okręgowego w Lesznie fragment macewy datowany jest na 1700 rok, a liczba płyt nagrobnych pochodzących z XVIII wieku wynosi 29 sztuk. Pozostałe – 322 sztuki – to nagrobki z XIX i dwóch pierwszych dekad XX wieku. W 2019 roku trzy kolejne fragmenty zostały złożone na terenie lapidarium przy kościele św. Krzyża.

Hebrajską inskrypcję nagrobną rozpoczyna formuła pogrzebowa: „tu został pochowany” lub „tu spoczywa”. Zazwyczaj występuje jako skrót hebrajskich liter פ”נ, a na grobach kobiet פ”ט – „tu ukryta”. Po wstępie, będącym najczęściej biblijnym cytatem lub nawiązującą doń sentencją, w tekście pojawiają się pełne powagi epitety, wychwalające zmarłego. Wymieniane są wszystkie godności i urzędy, które pełnił za życia. Tytuły bardzo często podawane są w postaci skrótów, np. מוהרר „nasz nauczyciel i mistrz”, pierwotnie odnoszący się do rabina lub uczonego.

Na tradycyjnych nagrobkach nie spotyka się nazwisk. Tożsamość zmarłego określano przywołując imię ojca, np.: Dow Baer syn Hirscha Joela lub Jette córka Abrahama. Nazwiska, na leszczyńskich macewach pojawiły się wraz z wprowadzeniem niemieckojęzycznych inskrypcji, a więc w drugiej połowie XIX wieku. Data śmierci: dzień miesiąca (często dzień tygodnia), miesiąc i rok, podawana jest według żydowskiego kalendarza, liczonego od stworzenia świata: zmarł(a) 23 Kislew (5)601, czyli 18 grudnia 1840 roku. Ostatnią część inskrypcji stanowi formuła końcowa, dotycząca śmierci i życia pośmiertnego, zapisywana w formie skrótu: תנצבה – „Niech jego (jej) dusza będzie włączona w wieniec życia wiecznego”.

Na wielu macewach umieszczano symboliczne przedstawienia – wizerunki zwierząt, roślin i przedmiotów, które odnoszono do zwyczajowych wierzeń, imion osób zmarłych, ich statusu społecznego, cech charakteru, wykonywanego zawodu lub pełnionych funkcji. Do najczęściej występujących należą dłonie w geście błogosławieństwa – symbol potomków Aarona, pierwszego arcykapłana, misa i dzban na wodę – oznaczające groby lewitów, potomków rodu Lewiego oraz gwiazda Dawida – symbol całego Izraela. Ponadto tablice Dekalogu – znak przymierza z Bogiem, Zwoje Tory lub księgi – symbol uczoności i umiłowania Prawa, lew – symbol przynależności do narodu wybranego, jeleń – symbol dążenia ku Bogu, gołąb – symbol duszy, złamane drzewo lub kwiat – symbol przedwcześnie przerwanego życia.

W religii żydowskiej nie ma dnia zmarłych, ale istnieje zwyczaj odwiedzania grobów w takie święta jak: Rosz ha-szana (Nowy Rok), Jom Kipur (Dzień Pojednania), czy Pesach (Pascha). Rodziny przychodzą na cmentarze w rocznicę śmierci swoich krewnych, ponieważ – jak głoszą wierzenia – tego dnia dusza zmarłego przebywa w sąsiedztwie grobu i oczekuje odwiedzin bliskich osób.