Fundacje i stowarzyszenia

Szczególne miejsce wśród żydowskich instytucji charytatywnych zajmowały w przeszłości domy opieki. Szpital żydowski w Lesznie istniał przy ulicy Wałowej już w XVII wieku. Z czasem ich liczba wzrosła do dwóch, ale po pożarze miasta w 1767 roku w miejsce spalonych budynków wzniesiono jeden większy, odbudowany ponownie po kolejnym pożarze w 1790 roku. W połowie XIX wieku szpital uznano za przestarzały i mało funkcjonalny. W latach 1859-1861 zbudowano nowy dom opieki, znany jako Fundacja Salomona, Josepha i Johanny Wollheimów. Obiekt był czynny przy obecnych Alejach Zygmunta Krasińskiego do 1939 roku. Przyjmował osoby ubogie i samotne wyznania mojżeszowego, zapewniając im bezpłatne mieszkanie, opiekę lekarską, odzież, opał i wyżywienie.

Karta tytułowa oraz potwierdzenie rejestracji statutu żydowskiego szpitala i domu opieki w Lesznie. Na karcie tytułowej nalepka z odręczna adnotacją. Druk w języku niemieckim. Na ostatniej stronie zamieszczono wykaz członków zarządu Fundacji: Julius Basch, Louis Chrambach, J.L. Hausen, Simon Lewy, Jacob Löwenthal, dr Scherbel.
Statut Fundacji Salomona i Józefa Wollheimów, 1861 r.; https://sammlungen.ub.uni-frankfurt.de/freimann/content/titleinfo/650104 (domena publiczna)

Opiekę nad żydowskim cmentarzem w Lesznie sprawowało Bractwo Pogrzebowe (Chewra Kadisza), działające od XVIII wieku.

Wnętrze pokoju. Na łóżku leży umierający mężczyzna. Wokół stoją i siedzą członkowie bractwa pogrzebowego. Modlą się trzymając w dłoniach książki i zapalone świece. Z lewej strony stoi kobieta ocierająca łzy białą chustką. Obok tuli się do niej kilkuletni chłopiec. W głębi, w drugim pomieszczeniu, widać stół i stojący na nim zegar. Nad stołem wisi świecznik z płonącymi świecami.
Członkowie bractwa Chewra Kadischa przy łożu umierającego, 1772 r.; https://de.wikipedia.org/wiki/Chewra_Kadischa#/ (domena publiczna)

Członkowie stowarzyszenia dbali między innymi o zapewnienie zmarłym członkom wspólnoty należytego pogrzebu. Czuwali także przy osobach chorych i umierających, aby dopełnione zostały wszystkie rytualne czynności wymagane przez żydowską tradycję.

Żydzi zawsze kładli duży nacisk na edukację religijną i studia talmudyczne dzieci i młodzieży. Liczne stowarzyszenia pomocowe dostarczały uboższym lub osieroconym uczniom niezbędne zeszyty i podręczniki, ale także odzież, buty i bieliznę. Założone w 1832 roku Towarzystwo przyodziewania żydowskich ubogich dzieci szkolnych oraz działające od 1838 roku Stowarzyszenie mężatek i panien żydowskich prowadziły coroczne zbiórki, gromadząc środki na wsparcie potrzebujących. Towarzystwo Czytelnicze zapewniało dostęp do literatury, a Stowarzyszenie Talmud-Tora prowadziło szkołę religijną, w których uczono języka i kultury żydowskiej oraz wychowywano młodzież zgodnie z zasadami judaizmu.

W 1870 roku założono w Lesznie Fundację Abrahama Joela i Berthy Sachsów, która służyła jako domu nauki. Fundacja opłacała własnego rabina, przygotowującego młodzież do podjęcia studiów w żydowskich seminariach teologicznych. W budynku przy ul. Gabriela Narutowicza 5 mieściła się też bursa, a opiekunami uczących się młodzieńców byli m.in.: rabin Immanuel Deutsch z Żor, Samuel Baeck, naczelny rabin Leszna i Siegfried Gelles z Krotoszyna.

Popiersie starszego mężczyzny ukazanego w ujęciu trzy czwarte. Ubrany jest w marynarkę i białą koszulę. Siwa, równo przycięta broda i długie wąsy okalają twarz. Zaczesane na prawą stronę włosy są przyprószone siwizną. Na nosie ma okrągłe okulary. Twarz ma poważną, zamyśloną.
Portret rabina Samuela Baecka, 1905 r.; Muzeum Okręgowe w Lesznie; nr inw. B.434

W 1893 roku powołano Stowarzyszenie Kulturalne dla Krzewienia Historii i Literatury Żydowskiej. W okresach jesienno-zimowych jego członkowie organizowali odczyty i spotkania dyskusyjne. Ich celem była popularyzacja żydowskiej historii i literatury. W działalność stowarzyszenia angażowali się najbardziej szanowani przedstawiciele gminy żydowskiej, z rabinem Samuelem Baeckiem i znanym społecznikiem, dr. Simonem Scherblem na czele.

Popiersie starszego mężczyzny ukazanego w ujęciu trzy czarte. Ubrany jest w marynarkę i białą koszulę. Pod szyją ma zawiązany krawat. Jego twarz okala siwa, krótko przystrzyżona broda i wąsy. Ma siwe włosy zaczesane na prawą stronę i gęste, krzaczaste brwi. Z twarzy przebija spokój i skupienie.
Portret Simona Scherbla; reprodukcja za: Fritz Scherbel, Juden in Lissa, Berlin 1932

W 1905 roku założono Lożę B’nei B’rith Żydowskie Stowarzyszenie Humanitarne im. Raphaela Koscha. Jej głównym celem było krzewienie wśród Żydów ideałów moralnych, zamiłowania do sztuki, ofiarnej pracy i patriotyzmu.

Popiersie mężczyzny ukazanego w ujęciu trzy czwarte. Ubrany jest w czarny surdut i białą koszulę. Pod szyją ma zawiązaną ciemną chustkę. Pociągła, pogodna twarz pewnie spogląda w obiektyw. Włosy ma lekko falujące, w pewnym nieładzie podkreślającym niezależność i poczucie własnej wartości. Pod wizerunkiem wzór podpisu: Dr. Kosch.
Portret Raphaela Koscha, przed 1872 r.; reprodukcja za: Jüdisches Lexikon, T. 3, Berlin 1929

Stowarzyszenie działało na rzecz osób potrzebujących, wspierało żydowską oświatę, organizowało odczyty, prowadziło bibliotekę i ochronkę dla dzieci. Siedziba Stowarzyszenia mieściła się w budynku Fundacji Wollheimów. Lożę rozwiązano w 1937 roku.

Samodzielne Stowarzyszenie Gemiłus Chesed (Pożyczka miłosierdzia), zarejestrowano w 1934 roku. Społeczna, bezprocentowa kasa pożyczkowa wspierała aktywność gospodarczą leszczyńskich Żydów i odbudowę ich warsztatów pracy, utraconych lub osłabionych w wyniku wielkiego kryzysu. Urządzano także odczyty, wieczorki taneczne, przedstawienia, koncerty i kwesty. W 1938 roku Gemiłus Chesed liczyło 37 członków i udzieliło 36 pożyczek.

Portret młodego mężczyzny ukazanego w półpostaci. Mężczyzna siedzi i jest lekko pochylony do przodu. Ma na sobie jasną koszulę rozpiętą pod szyją. Prawą rękę, zgiętą w łokciu, opiera o kolano, w dłoni trzyma papierosa. Gęste, ciemne włosy są zaczesane do tyłu. Na twarzy rysuje się lekki, zawadiacki uśmiech.
R. Matuszewski, Portret Alberta Fritza Katschke, 1938 r., archiwum Tadeusza Lisieckiego

Najmłodszym żydowskim stowarzyszeniem działającym w Lesznie było Koło Młodzieży Żydowskiej, założone w grudniu 1938 roku. Najważniejszym zadaniem, jakie postawili przed sobą organizatorzy, było krzewienie kultury narodowej wśród młodego pokolenia Żydów, wspólna praca kulturalno-oświatowa i samokształcenie. Wśród planowanych form działalności wymieniono organizację odczytów, pogadanek i dyskusji oraz utworzenie sekcji dramatycznej.