Cmentarz żydowski

Cmentarz żydowski w Lesznie został założony w 1626 roku, na gruntach przekazanych przez ówczesnych właścicieli miasta, Rafała i Bogusława Leszczyńskich. Plac grzebalny znajdował się poza wałami miejskimi, na południowy wschód od granic Leszna, przy dawnej ulicy Cmentarnej, obecnie Aleja Jana Pawła II.

W 1627 roku rada miejska zobowiązała władze gminy żydowskiej do ogrodzenia cmentarza i zbudowania na nim domu przedpogrzebowego. Opiekę nad cmentarzem sprawowało Towarzystwo Pogrzebowe (Chewra Kadisza), działające od XVIII wieku. W 1788 roku w kostnicy złożono do użytku współwyznawców pergaminowe dokumenty, ze spisanym regulaminem pogrzebowym. Niestety, budynki cmentarne wraz z ich wyposażeniem spłonęły podczas wielkiego pożaru miasta w 1790 roku.

W XVII i XVIII wieku, poza członkami miejscowej gminy, na leszczyńskim cmentarzu chowano również zmarłych z okolicznych miejscowości, m.in. ze Wschowy i Krotoszyna. Najstarszy odnotowany w źródłach nagrobek pochodził z drugiej połowy XVII wieku i upamiętniał zmarłą w 1667 roku Gütel, córkę asesora rabinackiego Natana.

W 1833 roku cmentarz obejmował obszar około dwóch hektarów i posiadał dwa budynki cmentarne: dom przedpogrzebowy i dom oczyszczenia (bejt tahara), stojący przy północnym fragmencie muru okalającego kirkut.

Dom przedpogrzebowy został w 1907 roku przebudowany według projektu wrocławskich architektów: braci Richarda i Paula Ehrlichów – autorów projektu przebudowy leszczyńskiej synagogi z 1905 roku.

Zachowana dokumentacja potwierdza istnienie osobnego domu oczyszczenia – tahary (Wasch-Haus) od strony ul. Cmentarnej i informuje o budowie – w tej samej linii zabudowy – nowego obiektu określonego jako dom grabarza, pełniącego funkcje mieszkalne i administracyjne.

Pierwotny budynek kaplicy wzniesiony był na planie prostokąta. W 1907 roku od zachodu powiększono go o apsydę – dodatkowe pomieszczenie wzniesione na planie półkola. Gładkie elewacje z cegły klinkierowej podzielono pionowymi, płaskimi pilastrami, oddzielającymi otwory drzwiowe i okienne.

W 1926 roku zachodnia, nie użytkowana część terenu cmentarza (ogółem 975 m²), została zajęta przez władze wojskowe i wykorzystana pod rozbudowę koszar. Spór z Ministerstwem Spraw Wojskowych toczył się w tej sprawie przez 12 lat. Ugodę podpisano dopiero w lipcu 1938 roku. Ostatni żydowski pogrzeb w Lesznie miał miejsce w lipcu 1939 roku – pochowano wówczas znanego kupca, Meyera Ohnsteina.

Nekropolia, niegdyś największa w mieście, została doszczętnie zdewastowana w latach niemieckiej okupacji. Większość nagrobków zniszczono, rozbito i wykorzystano jako gruz pod budowę dróg i materiał do budowy obiektów gospodarczych (m.in. w Zaborówcu). Na terenie cmentarza założono tartak. Po 1945 roku pozostałe płyty nagrobne wywieziono, a w latach 70. XX wieku na terenie cmentarza zbudowano osiedle bloków mieszkalnych.

W 1992 roku zachowany fragment cmentarza i dom przedpogrzebowy, przez szereg lat użytkowany jako galwanizernia, zostały wpisane do rejestru zabytków. W latach 1993-2004 w budynku mieścił się Dział Judaistyczny Muzeum Okręgowego w Lesznie. Na terenie muzeum zgromadzono wówczas blisko 400 macew pochodzących z cmentarzy żydowskich w Lesznie (352), Borku Wlkp. (15), Osiecznej (24), Rydzynie (2) i Wschowie (4).

Obecnie dom przedpogrzebowy jest siedzibą Miejskiej Biblioteki Publicznej w Lesznie – Filia nr 2, natomiast w dawnym domu grabarza mieszczą są biura firmy ubezpieczeniowej.