Szkoły żydowskie

Żydowska szkoła talmudyczna w Lesznie powstała po 1626 roku. Po kolejnych pożarach miasta dom nauki zawsze odbudowywano w pierwszej kolejności, przed rozpoczęciem prac przy głównej synagodze. Leszczyńską uczelnię talmudyczną otwierano ponownie w 1720, 1769 i około 1796 roku. Placówką zarządzało grono rabinów, a studia w tej uczelni były szczególnie wspierane przez „Święte Bractwo”. Dbało ono o zakup książek i zapewnienie swoim członkom materiałów pomocniczych. Bogata biblioteka pozostawała pod opieką starszych gminy żydowskiej.

Scena wewnątrz biblioteki. Za stołem siedzi nad książkami pochylony, młody Żyd. Ma rude włosy i zarost. Ubrany jest w długi, ciemny chałat. Na głowie ma czarny kapelusz. Obok książek leży przewieszony przez stół szal modlitewny – tałes. Przy ścianie stoją regały z książkami. W głębi, w otwartych drzwiach po prawej stronie, zarysowana postać starego Żyda.
Pilny student w bejt ha-midraszu, B.K.W.I., 1920 r., Wiedeń; Muzeum Okręgowe w Lesznie; nr inw. MLJ 77

W drugiej połowie XVII i w XVIII wieku do Leszna przybywali liczni żydowscy studenci z Polski, Niemiec, Czech i Moraw. Przyciągała ich sława akademii i wykładających w niej uczonych. Dwupiętrowy budynek szkoły stał u zbiegu ulicy Tylnej i Placu Powstańców, a jej działalność po raz ostatni odnotowana została na przełomie 1818 i 1819 roku.

Poza akademią w mieście czynne były prywatne domy badawcze – bet ha-midrasze (domy nauki), w których młodzieńcy i dorośli mogli poświęcać się studiowaniu żydowskiego Prawa (Tory – Pięcioksięgu Mojżesza i Talmudu).

Pocztówka z reprodukcją obrazu Władysława Żurawskiego. Przedstawienie wnętrza żydowskiego domu modlitwy. Przy stołach oświetlonych świecami siedzą modlący się Żydzi. Ich głowy i ramiona okrywają szale modlitewne – tałesy. W rękach trzymają książki. W tle szafa z książkami. W jej sąsiedztwie stoi młodzieniec z jarmułką na głowie. Obok, z prawej strony, okno przesłonięte białą tkaniną.
W bejt ha-midraszu, wg Władysława Żurawskiego, 1915 r., Bochnia; Muzeum Okręgowe w Lesznie; nr inw. MLJ 19

W 1746 roku przy ulicy Wałowej działała szkoła nosząca imię Feibischa Feiwela, a w 1767 roku szkoła i synagoga ufundowana przez Mosesa syna Phoebusa. Po 1770 roku swoją prywatną uczelnię otworzył w Lesznie Akiba Eger, późniejszy naczelny rabin Poznania. W 1781 roku wymienione zostały bet ha-midrasze rabiego Juspy i tzw. „Szkoła Młodzieży”, w 1782 roku „Kopalnia Związku Rasziego”, w 1793 roku szkoła przy ulicy Więziennej, a w 1805 roku dom nauki Josefa Salomona Reisnera. Wszystkie utrzymywały własnych rabinów, podobnie jak bet ha-midrasze Jehiela Wahla (1805), Hirscha Reubena (1844) i Abrahama Joela Sachsa (1870). Ten ostatni działał przy ulicy Gabriela Narutowicza 5 (dawniej ul. Kościańska), do 1939 roku.

W Lesznie istniały w tym czasie także religijne szkoły elementarne, czyli chedery, przeznaczony dla chłopców w wieku od 3 do 13 lat. Uczono w nich czytania i pisania po hebrajsku oraz tłumaczenia modlitw i Pięcioksięgu Mojżesza. Wykładano także wybrane księgi biblijne, m.in. Księgę Jozuego i Księgi Królewskie i rozpoczynano studiowanie Talmudu.

Fragment pocztówki z widokiem Alei Zygmunta Krasińskiego od strony północnej. Po prawej stronie dwukondygnacyjny budynek szkoły żydowskiej. Jego elewację zdobi pozorny ryzalit zamknięty tympanonem. Przy budynku z prawej strony murowane ogrodzenie z kutymi, metalowymi przęsłami. Środkiem ulicy biegnie promenada obsadzona rzędami drzew, z jezdniami po bokach. Przy górnej krawędzi niemiecki napis: Promenada.
Szkoła żydowska w Lesznie, 1916 r.; Muzeum Okręgowe w Lesznie; nr inw. MLH 4635

W latach 40. XIX wieku, na mocy obowiązujących w Królestwie Prus prawa oświatowego, w Lesznie założono żydowską szkołę powszechną. Obiekt zlokalizowano poza granicami „getta”, przy obecnych Alejach Zygmunta Krasińskiego. Placówka zatrudniała trzech nauczycieli, a lekcje prowadzono w języku niemieckim. W 1898 roku do szkoły uczęszczało 98 uczniów – chłopców i dziewcząt, w 1901 roku – 80. W roku szkolny 1919/1920 było tylko 39 uczniów. W 1921 roku, w związku dalszym spadkiem liczby uczniów i wyjazdem ostatniej kierowniczki Jenny Barschak, szkołę zamknięto. Żydowskie dzieci przeniesiono do szkoły ewangelickiej.

Fotografia legitymacyjna doktora Siegmunda Nürnberga. Młody mężczyzna ukazany został w ujęciu trzy czwarte. Głowę ma skierowaną na wprost. Ubrany jest w ciemną marynarkę i jasną koszulę. Pod szyją ma zawiązany krawat. Jego ciemne, krótko obcięte włosy i delikatnie zaznaczone wąsy wskazują na młody wiek. W narożnikach fotografii odciski urzędowych pieczęci.
Portret Siegmunda Nürnberga, przed 1920 r.; archiwum rodziny Nürnberg

Żydzi w Lesznie kształcili się także w miejscowym gimnazjum. W 1799 roku było tam 3 żydowskich uczniów. W latach 1825-1855 świadectwo maturalne uzyskało 42 Żydów, a w latach 1856-1918 aż 170. Większość żydowskich abiturientów podjęła dalsze studia medyczne lub prawnicze. Po 1919 roku żydowska młodzież w Lesznie kontynuowała naukę w Prywatnym Niemieckim Gimnazjum im. Kanta, a dzieci uczęszczały do publicznych szkół powszechnych.

Fotografia zbiorowa polskich i żydowskich uczennic klasy VII Szkoły Powszechnej nr 4 w Lesznie. W drugim rzędzie siedzą nauczycielki i opiekunki. Przed nimi klęczy grupa dziewcząt. W trzecim rzędzie szósta od prawej strony stoi Tola Goldblum. Ma radosny, promieniujący uśmiech. W czwartym rzędzie trzecia od prawej – Ruth Diamant. Niektóre z dziewcząt ubrane są w sukienki i bluzki z krótkimi rękawami. Na głowach mają różne fryzury: warkocze, kucyki lub włosy do ramion.
Uczennice Szkoły Powszechnej nr 4 w Lesznie, 1939 r.; Muzeum Okręgowe w Lesznie; nr inw. MLJ-IP 4